Τι Είναι Πνευματικότητα (1)

 Τι Είναι Πνευματικότητα (1)

 Σκέψεις πάνω σε ένα πολύ σημαντικό θέμα

Του Χρύσανθου Θεοχάρη

Συχνά γίνεται λόγος στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στον τύπο για πνευματικούς ανθρώπους ή για ανθρώπους του πνεύματος καθώς και για πνευματικότητα με κάποια γενική έννοια. Εννοούν βέβαια τους ανθρώπους εκείνους που ασχολούνται με πράγματα που σχετίζονται με το πνεύμα και τη διάνοια, σε αντίθεση με την ύλη και τον αισθητό κόσμο, τους ανθρώπους δηλαδή των γραμμάτων και των ιδεών.  

Η μελέτη αυτή δέχεται, αναγνωρίζει και βλέπει με θετικό μάτι όλα αυτά. Το αντικείμενό της όμως είναι η θρησκευτική πνευματικότητα που εννοιολογικά βασίζεται στη Βίβλο, αποτελεί αυτόνομο αντικείμενο και τα πλαίσιά της είναι πολύ ευρύτερα και περισσότερο ενδιαφέροντα.

Η θρησκευτική πνευματικότητα είναι ποιοτικό στοιχείο ζηλευτό και επιθυμητό και αποτελεί ευγενή επιδίωξη σε παγκόσμιο και διαθρησκευτικό επίπεδο. Κάποιοι βέβαια το πάνε πολύ μακριά βάζοντας πολύ ψηλά τον πήχη και ουσιαστικά καταλήγουν να επιδίδονται σε κάποιες ακραίες μορφές πνευματικότητας που αποτελούν γι αυτούς αυτοσκοπό. Οι επιδόσεις τους στον τομέα αυτό μπορεί να τους συνεπάρουν τόσο πολύ που να ξεχάσουν από πού ξεκίνησαν και τι επιδίωκαν, με αποτέλεσμα να χάσουν το δρόμο, να πιστέψουν πως κρατούν τα κλειδιά μιας άλλης άγνωστης διάστασης και τελικά να έχουν «μπερδέματα» βιβλικής, θεολογικής και διανοητικής φύσης. Πιο κάτω θα επανέλθουμε σ’ αυτό, πάντα όμως με συντομία, γιατί πρόκειται για τεράστιο θέμα.

Φυσιολογικά θα περίμενε κανείς όλοι οι ακόλουθοι του Χριστού να ενδιαφέρονται και να καλλιεργούν την πνευματικότητα στη ζωή τους. Δυστυχώς κάτι τέτοιο δεν ισχύει, με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλοί θρησκευόμενοι, πολλοί Χριστιανοί στην προκειμένη περίπτωση, αλλά πολύ λίγοι με πνευματικότητα. Κρίμα, γιατί πνευματικότητα σημαίνει αυξημένες πιθανότητες και δυνατότητες για ποιότητα ζωής, για ευτυχία και ολοκλήρωση. Είναι ένας πολύ αξιόλογος στόχος για εκκλησίες και μεμονωμένους πιστούς. Για να αποκτήσει κάποιος περισσότερα στοιχεία πνευματικότητας πρέπει πρωταρχικά να το βάλει σαν ατομικό στόχο. Και η τοπική εκκλησία βεβαίως όχι μόνο μπορεί αλλά και πρέπει να βοηθήσει - με τη διδασκαλία της και τη δημιουργία συνθηκών και περιβάλλοντος τέτοιου που να εμπνέει και να διευκολύνει την ανάπτυξη της πνευματικότητας.

Οι Απεκκλησιασμένοι

Πάντα υπήρχε μια μερίδα ανθρώπων που ενώ είχαν κάποιο μικρότερο ή μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη θρησκεία, για το Χριστό και το Χριστιανισμό της Βίβλου, μπορεί μάλιστα και να τηρούσαν τα βασικά της πίστης τους, στη συνέχεια αποφάσισαν να αποστασιοποιηθούν και να αυτονομηθούν πνευματικά επιθυμώντας να συνεχίσουν τη σχέση τους με το Θεό με άλλους «εναλλακτικούς» τρόπους. Είναι αυτοί που ενώ σε ερωτηματολόγια και δημοσκοπήσεις απαντούν θετικά στο ερώτημα αν πιστεύουν στο Θεό, όταν ερωτηθούν με ποια Θρησκεία ή Εκκλησία ή Ομολογία συντάσσονται ή ταυτίζονται, απαντούν «με καμιά»! Πρόκειται για την ομάδα ή μάλλον την κατηγορία εκείνη των ανθρώπων που τους έχει αποδοθεί ο χαρακτηρισμός «απεκκλησιασμένοι», εκείνοι δηλαδή που έθεσαν τον εαυτό τους εκτός Εκκλησίας ή, ακριβέστερα, εκτός Εκκλησιαστικών δομών. Εδώ χρειάζεται προσοχή! Οι άνθρωποι δεν λένε και ούτε εννοούν ότι θέτουν τον εαυτό τους εκτός της Εκκλησίας του Χριστού ή του Σώματος του Χριστού ή του Σώματος των Λυτρωμένων. Τουλάχιστον όχι όλοι και όχι απαραίτητα. Εννοούν ότι αποστασιοποιούνται απ’ τις οργανωμένες Εκκλησίες στις οποίες βλέπουν να πλεονάζει το «ανθρώπινο» (=κοσμικό) και γεμάτο ατέλειες και προβλήματα στοιχείο. Εκείνοι βέβαια που επιλέγουν να μένουν μέσα στα πλαίσια των Εκκλησιαστικών δομών λένε για τους απεκκλησιασμένους πως εγκατέλειψαν το Χριστό και την Εκκλησία του. Το τι ισχύει στην πραγματικότητα είναι πρωταρχικά θέμα του καθενός προσωπικά και βέβαια του Θεού που γνωρίζει την πραγματικότητα καλύτερα κι απ’ τους ίδιους. 

Η ουσία είναι πως κατά τις τελευταίες δεκαετίες οι απεκκλησιασμένοι αυξάνονται με γοργούς ρυθμούς. Οι λόγοι είναι πολλοί - θα αναφέρω δύο απ’ αυτούς. Ένας λόγος είναι πως υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε πηγές και ακαδημαϊκά ή εκλαϊκευτικά θεολογικά και άλλα βοηθήματα, πράγμα που τους φέρνει σε πλεονεκτική θέση και τους δίνει κάποια αυτοπεποίθηση για τις πνευματικές επιλογές τους. Παράλληλα μπορούν να κάνουν όχι ανεύθυνη αλλά υπεύθυνη και ενημερωμένη κριτική.  Ένας άλλος σημαντικός λόγος είναι το έλλειμμα πνευματικότητας (και το πλεόνασμα της κοσμικότητας) που παρατηρείται στη μεγάλη πλειοψηφία των εκκλησιών – αντί για πνευματικότητα κυριαρχεί η ξηρασία! Η βασική τάση που χαρακτηρίζει το σύγχρονο κίνημα για την Πνευματικότητα είναι «απομάκρυνση απ’ τις ‘θρησκείες εξουσίας’ και είσοδος στον ‘κόσμο του πνεύματος’». Η βαθειά επιθυμία που εκφράζουν είναι μια απευθείας επικοινωνία με το Θεό ή το θείο χωρίς τη διαμεσολάβηση της οργανωμένης θρησκείας.

Τι ΔΕΝ είναι η ουσία της Πνευματικότητας

Πνευματικότητα δεν είναι να πηγαίνεις στις εκκλησιαστικές συνάξεις, να λες μεγάλες προσευχές και πολλά αλληλούια ή Κύριε ελέησον, να μελετάς τη Γραφή, να έχεις πολλές βιβλικές και θεολογικές γνώσεις, να κάνεις εκκλησιαστικό έργο, να εφαρμόζεις αυτά που πρέπει και να αποφεύγεις αυτά που δεν πρέπει. Όταν υπάρχει πνευματικότητα, θα φέρει λίγο πολύ και πολλά απ’ αυτά, όμως είναι πέρα και πάνω απ’ αυτά. Ούτε είναι απαραίτητα πνευματικότητα οι διάφορες μορφές έκστασης που προκαλούνται με τη βοήθεια κάποιων τεχνικών και μεθόδων, παρόλο που φέρνουν κάποια ευφορία.

Τρεις Θεμελιώδεις Εννοιες

Υπερβατικότητα: Υπάρχει κάτι «εκεί πέρα», πέρα και πάνω από μένα και απ’ ότι πιάνουν οι αισθήσεις μου. Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς είναι, πάντως είναι περίπου αποδειγμένο πως υπάρχει και πως ανταποκρίνεται σε αυτούς που του «χτυπούν την πόρτα» - σε άτομα όλων των θρησκειών, σε αυτούς που ασχολούνται με τον Πνευματισμό, ακόμη και σε άθεους. Πιθανόν πάλι αυτό το «κάτι» να είναι «δύο» - ένα καλό και ένα κακό – μια και βλέπουμε να προκύπτουν δύο κατηγορίες αποτελεσμάτων – καλά και κακά. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται ο κίνδυνος, να συνδεθούμε δηλαδή με λάθος Υπερβατική πηγή. Υπάρχουν όμως και άλλες εξηγήσεις για όλα αυτά τα «αποτελέσματα». Αναφερόμαστε κυρίως στη σύγχρονη επιστήμη της Νευροβιολογίας, η οποία ασχολείται με τις ανεξάντλητες δυνατότητες που έχει ή μπορεί να έχει ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Διεξάγονται πρωτοποριακά πειράματα στις δομές και τις λειτουργίες του εγκεφάλου που ίσως μας ταρακουνήσουν και μας ξεβολέψουν!

Εσωτερικότητα: Υπάρχει μια διάσταση μέσα μου που δεν αγγίζεται ούτε ανιχνεύεται απ’ τους γιατρούς και τους ψυχολόγους. Γεγονός είναι πως δεν γνωρίζουμε τον τρόπο που λειτουργεί, το βλέπουμε όμως στα αποτελέσματα που προκύπτουν. Πιθανόν να είναι μια δυνατότητα του εγκεφάλου, πιθανόν κάτι άλλο. Όπως και με την υπερβατικότητα, η νευροβιολογία και η νευροφυσιολογία πιθανόν να έχουν κάποιες ιδέες, οι οποίες συνδέονται με τα πειράματα και τις έρευνές τους, που ίσως ρίξουν κάποιο φως στην πλευρά αυτή της ανθρώπινης εμπειρίας. Έχουμε πολλά να μάθουμε, βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή. Κι αν η αρχή είναι τόσο εντυπωσιακή, φανταστείτε πώς θα είναι η συνέχεια.

Πνευματικότητα: Η δυνατότητα δημιουργίας σύνδεσης ανάμεσα στο Υπερβατικό και την «εσωτερικότητα», ή εσωτερική διάσταση του ανθρώπου, καθώς και το αποτέλεσμα μιας τέτοιας σύνδεσης, αυτό ακριβώς είναι η πνευματικότητα. Προσοχή όμως, γιατί χωρίς σωστές προϋποθέσεις αυτή η σύνδεση είναι πιθανό να γίνει με αμφίβολες ακόμα και κακές «δυνάμεις», οπότε κάθε άλλο παρά θετική πνευματικότητα να μας προκύψει.

Μετά την εμφάνιση του Ασκητισμού και του Μοναχισμού – ας πούμε απ’ τον 3ο μ.Χ. αιώνα και μετά - η λέξη Πνευματικότητα άρχισε να χρησιμοποιείται για τον τρόπο ζωής ολίγων «εκλεκτών» που ζούσαν μια ζωή που θεωρούνταν ανώτερη απ’ τη ζωή των υπόλοιπων Χριστιανών που ασχολούνταν με τα «βρώμικα» πράγματα της καθημερινότητας. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, πνευματικότητα είναι η μελέτη και η υλοποίηση της «τέλειας ζωής» ενώπιον του Θεού. Για τους περισσότερους αυτό ήταν αυτοσκοπός, ενώ η μελέτη της Βίβλου και οι διδασκαλίες της περιθωριοποιήθηκαν.  

Στη σημερινή πρακτική η Πνευματικότητα είναι μια ασαφής έννοια που δεν γνωρίζει θρησκευτικούς φραγμούς – μάλλον τείνει να τους καταργήσει. Για πολλούς είναι σαν θρησκεία από μόνη της, ενώ τα υπόλοιπα είτε περισσεύουν είτε παίζουν απλά και μόνο συμπληρωματικό ή και διακοσμητικό ρόλο. Βασικά η πνευματικότητα αυτού του είδους είναι αποτέλεσμα συναισθηματικών διεργασιών και τεχνικών και προκαλούν συναισθήματα του είδους: Νοιώθω σπουδαίος, αποδεκτός, αισθάνομαι χαρά, έξαρση, δέος, γαλήνη, κττ. 

Τί μπορεί να προκαλέσει τέτοια συναισθήματα; Πολλά και διάφορα, όπως διαλογισμός, αρχιτεκτονική του χώρου, τεχνητός αποκλεισμός αρνητικών ερεθισμάτων, (πνευματικός) χορός, ψαλμωδία, μονότονη ψαλμωδία, λόγια και συνθήματα σκόπιμα επαναλαμβανόμενα, συμμετοχή σε τελετουργίες μαγικού χαρακτήρα και όχι μόνο, υποβλητικός φωτισμός, κεριά, θυμιάματα και άλλες αρωματικές ουσίες, κατανυκτικό κλίμα, εικονίσματα, όλοι καθισμένοι ή όρθιοι κυκλικά με ενωμένα χέρια. Σε όλα αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε τη νηστεία, κυρίως την παρατεταμένη, τον υπνωτισμό, καθώς και τη χρήση εκχυλισμάτων συγκεκριμένων φυτών, ναρκωτικών ουσιών και διάφορων παραισθησιογόνων. Όλα αυτά και άλλα παρόμοια μπορούν προκαλέσουν διάφορες «περίεργες» συνέπειες στις εγκεφαλικές λειτουργίες και σίγουρα έμμεσα ή άμεσα να πετύχουν τη μετατόπιση του κέντρου βάρους απ’ το κεφάλι στην καρδιά, με άλλα λόγια να προκαλέσουν την αδρανοποίηση του λογικού και την παράδοση του ελέγχου της προσωπικότητας στο συναίσθημα. Έτσι δημιουργείται ελεύθερο πεδίο να εκδηλωθούν εκστατικά και άλλα περίεργα και ανεξήγητα φαινόμενα.

Όπως έχουμε δει, όλα αυτά μπορούν να γίνουν μέσα σε πλαίσια διαφορετικών θρησκειών και παραδόσεων, ακόμα και έξω από θρησκείες σε πλαίσια καθαρά αθεϊστικά. Όλοι βέβαια προσπαθούν να προβάλουν τις εμπειρίες αυτές και τα φαινόμενα αυτά σαν αποκλειστικότητα δική τους για να δείξουν την ανωτερότητα του χώρου τους και της ομάδας τους έναντι όλων των άλλων. Αυτό φανερώνει είτε άγνοια, είτε σκοπιμότητα και πονηριά, είτε ακόμα και έλλειψη πνευματικότητας. Δεν θα πρέπει να πέσει κανείς στην παγίδα να νομίσει πως οι εμπειρίες και τα φαινόμενα που του συμβαίνουν προέρχονται αναγκαστικά από καλές δυνάμεις απλά και μόνο επειδή αυτός είναι Χριστιανός. Καλά θα κάνει να βασανίσει τα πράγματα λίγο περισσότερο και να ελέγξει πιο προσεκτικά όλες τις παραμέτρους του θέματος.

Για να μπορέσει κάποιος να έχει υπερβατικές εμπειρίες, όπως έξαρση, «μέθη», οράσεις, γλωσσολαλιές, θα πρέπει να διαθέτει και τον ανάλογο ψυχισμό. Δεν έχουν όλοι αυτό το χάρισμα – ένα χάρισμα που «γειτονεύει» με το χάρισμα του μέντιουμ. Εδώ πάντως οι γυναίκες έχουν το πάνω χέρι. Όταν κάποιος διαθέτει αυτό το χάρισμα, το οποίο μπορεί να το καλλιεργήσει και να το βελτιώσει στην πορεία, θα μπορεί να «φτιαχτεί» συναισθηματικά και ψυχοσωματικά και να δημιουργήσει το κατάλληλο κλίμα και περιβάλλον αξιοποιώντας κάποια απ’ τα μέσα που προαναφέραμε. Υπάρχουν βέβαια και κίνδυνοι στην προσπάθεια αυτή γιατί μπαίνει κανείς σε «χωράφια» και παραμέτρους που δεν ελέγχονται πλήρως. Κανένας δεν είναι σε θέση να μας πει με σιγουριά ποιοί παράγοντες και ποιές δυνάμεις δίνουν αυτές τις δυνατότητες στον άνθρωπο. Υπάρχει πάντα το ερωτηματικό!

Θα μπορούσαν οι πιστοί να χρησιμοποιούν τα παραπάνω ουδέτερα μέσα σαν βοηθήματα στην προσπάθεια βελτίωσης της πνευματικότητάς τους; Μερικά ναι, μερικά όχι, μερικά υπό όρους, περνώντας τα όμως πάντα απ’ το κόσκινο της Βίβλου και αφού προηγουμένως έχει δημιουργηθεί ένα υγιές πλαίσιο μέσα στο οποίο θα μπορούσαν αυτά να ενταχθούν. Η σωστή τους αξιοποίηση μπορεί πραγματικά να ενισχύσει την πνευματικότητα και να προσδώσει βάθος στην εμπειρία-βίωση της εν Χριστώ ζωής. Προηγουμένως όμως θα πρέπει να απαντηθούν τα παρακάτω ερωτήματα: Θέλουμε να έχουμε επικοινωνία με αυτό το Υπερβατικό, το Θείο; Και αν ναι, θέλουμε τις προχωρημένες μορφές επικοινωνίας που εμπεριέχουν τους κινδύνους που αναφέραμε; Ή προτιμούμε τις ήπιες και ακίνδυνες μορφές που μας χαρίζουν χαρά, ευφορία και έξαρση, ενώ ταυτόχρονα μας κρατούν σταθερά μέσα στα γνήσια βιβλικά πλαίσια;

Και μια και μιλήσαμε για βιβλικά πλαίσια, θα πρέπει να πούμε έστω δυο λόγια για το θέμα αυτό. Ο Χριστιανισμός ορίζεται ως: 1. Σύνολο διδασκαλιών, 2. Σύνολο Αξιών, και 3. Τρόπος ζωής. Και τα τρία αυτά είναι απαραίτητα για να μπορούμε να μιλάμε για ολοκληρωμένο βιβλικό Χριστιανισμό. Αν το τρίτο στοιχείο - τρόπος ζωής - δεν υλοποιεί τα δύο προηγούμενα, τότε πρόκειται απλά για ένα κοσμικό σύστημα με στοιχεία δανεισμένα απ’ τη Χριστιανική διδασκαλία. Χρειάζεται σωστή σύνθεση και των τριών στοιχείων για να έχουμε γνήσια Χριστιανική πνευματικότητα.

Επόμενο…… Χριστός και Πνευματικότητα

Βιβλιογραφία

Thouless, Robert H, An Introduction to the Psychology of Religion, 3rd edition, Cambridge University Press (London, 1971). Ενα καταπληκτικό, αντικειμενικό βιβλίο, που μπορεί να το βρει κανείς δωρεάν σε ηλεκτρονική μορφή στο διαδύκτιο. 

Interpretation 56:2 (April 2002)