theologimata / θεολογήματα: 2021

Τί και Ποιός Είναι ο Θεός

Του Χρύσανθου Θεοχάρη

1. Εισαγωγή

Η πίστη ξεκινάει απ’ το γεγονός της ύπαρξης του Θεού. Κατά συνέπεια η γνώση του Θεού είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα. Η λατρεία μας και η ευσέβειά μας έχει σαν επίκεντρό της το Θεό και γίνεται δια μέσω του Ιησού Χριστού. Αυτή είναι η ουσία της Χριστιανικής πίστης.

Στο άρθρο αυτό θα πάρουμε σαν δεδομένο πως η μεγάλη πλειοψηφία των Χριστιανών πιστεύει στην ύπαρξη του Θεού κατά κάποιο τρόπο. Σημαίνει όμως αυτό πως μπορούμε να το θεωρήσουμε σαν δεδομένο πως όλοι τους γνωρίζουν τι είναι και ποιος είναι ο Θεός στον οποίο πιστεύουν; Θα δείξει, γιατί αυτό είναι ζητούμενο.

Η αλήθεια είναι πως ο κάθε άνθρωπος έχει μια δική του προσωπική αντίληψη για το Θεό, που είναι θεμελιωμένη στον τρόπο που μεγάλωσε, την κατήχηση που δέχτηκε, τη μόρφωση που έχει, τις προσωπικές του εμπειρίες, τα βιώματά του. Όλα αυτά παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εικόνας του Θεού και δύσκολα αλλάζουν. Σημαντικό ρόλο στο θέμα της «βελτίωσης» ή αναβάθμισης των προσωπικών απόψεων περί Θεού μπορούν να παίξουν δυο άλλοι παράγοντες:

Ο ένας είναι ο τρόπος που κάποιος μελετάει και αντιλαμβάνεται τη Βίβλο. Όπως όλα τα βιβλία, έτσι και η Βίβλος περιέχει διάφορα είδη κειμένων, όπως ιστορικά, ποιητικά, προφητικά, θρησκευτικά κλπ. Σ’ όλα αυτά συναντάει κανείς συμβολικές εικόνες, αλληγορίες, ποιητικές εικόνες, παρομοιώσεις, παραβολές, παροιμίες, υπερβολές, και πολλά άλλα σχήματα λόγου, τα οποία μαθαίνουμε στο σχολείο. Δεν εξαιρείται η Βίβλος απ’ τους γλωσσικούς κανόνες που διέπουν όλα τα κείμενα. Υπάρχει βέβαια κάποιο εξειδικευμένο λεξιλόγιο που υπάρχει στη Βίβλο καθώς και κάποιες άλλες ιδιαιτερότητες. Γι’ αυτά υπάρχουν πολύ εξειδικευμένα και υψηλού επιπέδου Λεξικά και άλλα επιστημονικά βοηθήματα γενικής αποδοχής, στα οποία μπορεί κάποιος που έχει τη διάθεση για σοβαρή μελέτη να βρει όλες τις υπεύθυνες λύσεις και απαντήσεις χωρίς να χρειάζεται να αυτοσχεδιάζει. Με όλα αυτά θα ασχοληθούμε στα ΘΕΟΛΟΓΗΜΑΤΑ προσεχώς. Όταν λοιπόν κάποιος τα αγνοεί όλα αυτά ή θεωρεί πως δεν ισχύουν για τη Βίβλο, κάτι πολύ συνηθισμένο για την πλειοψηφία των ανθρώπων που τη διαβάζουν, τότε είναι λογικό και αναμενόμενο να δημιουργούνται μπερδέματα. Όταν όλα αποδίδονται κυριολεκτικά, τότε πολλά απ’ τα συμπεράσματα θα φαντάζουν επιεικώς «περίεργα».

Ο δεύτερος παράγοντας είναι η σχέση που βλέπει ή πιστεύει κάποιος πως υπάρχει ανάμεσα στη Βίβλο (και τη Θρησκεία γενικότερα) και την Επιστήμη. Αν πιστεύει πως μεταξύ τους υπάρχει «πόλεμος» και σύγκρουση, τότε λογικό είναι να ακολουθήσει αυτόνομη πορεία αδιαφορώντας για την επιστημονική γνώση. Αν πιστεύει πως μπορεί να υπάρξει παράλληλη πορεία, συνεργασία και αλληλοσυμπλήρωση σε θέματα παλαιοντολογίας, αρχαιολογίας, γλωσσολογίας, ιστορίας των λαών της περιοχής, του πολιτισμού τους και των επιμέρους κοσμοθεωριών τους, τότε μόνο όφελος μπορεί να προκύψει, πέρα απ’ την αλληλοκατανόηση και το αλληλοσεβασμό.

Κάτι τελευταίο. Ο Θεός των φιλοσόφων ΔΕΝ θα πρέπει να είναι η βάση της πίστης μας για το Θεό. Ο Θεός των φιλοσόφων είναι ένας θεός απόμακρος και καθαρά θεωρητικός, όχι ο Θεός που μπορούμε να γνωρίσουμε και συνάψουμε σχέση μαζί του. Σίγουρα δεν είναι ο Θεός των Γραφών. Η προσπάθεια των φιλοσόφων να ορίσουν και να περιγράψουν το Θεό, ουσιαστικά τον κάνει απόμακρο και «νεφελώδη», ενώ από μια άλλη άποψη τον περιορίζει και τον μικραίνει.

2. Ανθρωπομορφισμοί και Ανθρωποπάθειες

Το βασικό στοιχείο στο οποίο θα σταθούμε εδώ είναι ο τρόπος που ο Θεός περιγράφεται στη Βίβλο. Συγκεκριμένα, υπάρχει μια πληθώρα εκφράσεων και εικόνων για το Θεό, σε υψηλό ποσοστό στην Παλαιά Διαθήκη και σε πολύ χαμηλότερο στην Καινή, που κάθε άλλο παρά «θεϊκές» θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν. Είναι με άλλα λόγια πάρα πολύ ανθρώπινες. Πρόκειται για τους γνωστούς ανθρωπομορφισμούς, εικόνες δηλαδή που παρουσιάζουν τον Θεό με καθαρά ανθρώπινα χαρακτηριστικά - να έχει σώμα, χέρια, μάτια, αυτιά, να περπατάει κλπ., ακριβώς όπως ο άνθρωπος – καθώς και τις ανθρωποπάθειες, που τον εμφανίζουν με αισθήματα και πάθη όμοια με εκείνα του ανθρώπου, όπως π.χ. να λυπάται, να θυμώνει, να αλλάζει γνώμη, να κοιμάται κ.ά. Πιο συγκεκριμένα:

Ανθρωπομορφισμοί

Αποδίδονται στο Θεό σωματικά χαρακτηριστικά, όπως να μιλάει, να πλάθει άνθρωπο με πηλό, να φυτεύει, να περπατάει, να κλείνει την κιβωτό, να μυρίζει, να κατεβαίνει, να ακούει, να στερεώνει τη γη, κ.ά.

Ο Θεός μιλάει: Γένεσις 1:3 «Τότε είπε ο Θεός»

Πλάθει τον άνθρωπο με πηλό: Γένεσις 2:7 «Τότε ο Κύριος ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο από το χώμα της γης και φύσηξε μέσα στα ρουθούνια του πνοή ζωής».

Φυτεύει ένα κήπο: Γένεσις 2:8 «Ύστερα ο Κύριος ο Θεός φύτεψε έναν κήπο στην Εδέμ προς την ανατολή, όπου έβαλε τον άνθρωπο που είχε πλάσει».

Περπατάει: Γένεσις 3:8 «Τότε άκουσαν το θόρυβο που έκανε ο Κύριος ο Θεός, καθώς περπατούσε στον κήπο το δειλινό, και κρύφτηκαν απ’ αυτόν ο Αδάμ και η γυναίκα του ανάμεσα στα δέντρα του κήπου».

Κλείνει την κιβωτό: Γένεσις 7:16 «Μετά την είσοδο και του Νώε ο Κύριος έκλεισε την κιβωτό πίσω του».

Κατεβαίνει για να δει: Γένεσις 11:5 «Κατέβηκε, λοιπόν, ο Κύριος να δει την πόλη και τον πύργο, που έχτιζαν οι άνθρωποι».

Ακούει τις φωνές: Γένεσις 21:17 «Ο Θεός όμως άκουσε τις φωνές του παιδιού, κι ένας άγγελος Θεού φώναξε στην Άγαρ από τον ουρανό».

Στερεώνει τα’ αστέρια και τη σελήνη: Ψαλμός 8:4 «Όσες φορές βλέπω στους ουρανούς σου –έργα της αξιοσύνης σου– τ’ αστέρια, τη σελήνη, που εσύ τα στέριωσες».

Ο Θεός που κοιμάται και ξυπνάει

Δεν πρόκειται για σχήμα λόγου. Έτσι το γνωρίζουν και ακριβώς έτσι το αντιλαμβάνονται. Όπως οι άνθρωποι, έτσι και ο Γιαχβέ (ο Θεός του Ισραήλ), και οι άλλοι θεοί (των Εθνών) κοιμούνται και ξυπνούν:

Ο Βάαλ: Α Βασιλέων 18:27 Το μεσημέρι ο Ηλίας άρχισε να τους εμπαίζει: «Φωνάξτε πιο δυνατά», τους έλεγε. «Θεός είν’ αυτός! Μπορεί να είναι βυθισμένος σε σκέψεις· μπορεί να είναι κάπου απασχολημένος ή να ταξιδεύει. Ίσως κοιμάται και πρέπει να ξυπνήσει!»

Ο Θεός του Ισραήλ: Ψαλμός 35:22-23 «Εσύ όμως, Κύριε, είδες· μη μείνεις σιωπηλός. Κύριέ μου, μη μ’ αφήνεις! Ξύπνα και σήκω κι υπερασπίσου με· Θεέ και Κύριέ μου, πάρε το μέρος μου!».

Ψαλμός 44:24-25 «Σήκω! Γιατί ησυχάζεις, Κύριε; Δράσε! Για πάντα μη μας απωθείς. Την παρουσία σου γιατί την κρύβεις και λησμονάς τη δυστυχία και την ανάγκη μας;»

Ψαλμός 59:5-6 “Παρ’ όλο που ’μαι αθώος, εκείνοι τρέχουν κι ετοιμάζονται. Ξύπνησε, Κύριε, έλα κοντά μου, κοίταξε. Κύριε, εσύ, Θεέ πανίσχυρε, Θεέ του Ισραήλ, σήκω να τιμωρήσεις όλα τα έθνη».

Ανθρωποπάθειες

Ο Θεός μετανιώνει: Γένεσις 6:6 «μετάνιωσε που είχε δημιουργήσει τον άνθρωπο στη γη και λυπήθηκε κατάκαρδα».

Γελάει, χλευάζει, θυμώνει: Ψαλμός 2:4-5 «Θ’ αναγελάσει εκείνος που ’χει στους ουρανούς το θρόνο του· θα τους χλευάσει ο Κύριος! Θα τους μιλήσει τότε οργισμένος, με το θυμό του θα τους συνταράξει».

Ψαλμός 37:13 «Ο Κύριος γελάει μαζί του γιατί ξέρει πως έρχεται της τιμωρίας του η μέρα».

Εξοργίζεται: Αριθμοί 11:1 «Κάποτε ο λαός άρχισε να παραπονιέται στον Κύριο για τα βάσανά του. Όταν ο Κύριος τους άκουσε, εξοργίστηκε κι έστειλε εναντίον τους φωτιά, η οποία έκαψε μια άκρη του στρατοπέδου».

Ησαΐας 61:8 «Εγώ τη δικαιοσύνη αγαπώ», λέει ο Κύριος, «μισώ τη δολερή αρπαγή».

Εκδικείται: Δευτερονόμιο 32:35 «Σ’ εμένα ανήκει η εκδίκηση κι η ανταπόδοση».

Σφυρίζει: Ησαΐας 7:18 «Έρχεται μέρα που ο Κύριος θα σφυρίξει στους εχθρούς, κι αμέσως θα ’ρθουνε από τις εκβολές των ποταμών της Αιγύπτου, σαν σύννεφο από μύγες κι από την Ασσυρία σαν σμήνος από σφήκες».

Χαίρεται: Δευτερονόμιο 30:9 «Ο Κύριος θα χαίρεται να σας ξανακάνει ευτυχισμένους».

Δυσαρεστείται αν πατήσει σε ανθρώπινα κόπρανα!!!

Η περίπτωση αυτή παραείναι «ανθρώπινη» για να αναφέρεται στο Θεό. Θα ταίριαζε σε έναν αξιωματούχο, σε έναν υψηλόβαθμο αξιωματικό, σε ένα θεό [«θεούλη» με μικρό -θ-] ή κάτι τέτοιο, όχι όμως στο ΘΕΟ. Κι’ όμως σύμφωνα με όσα είδαμε παραπάνω αυτοί ήταν οι θεοί των λαών της περιοχής εκείνης.

Δευτερονόμιο 23:13-15

Θα ορίζετε έναν τόπο έξω από το στρατόπεδο που να πηγαίνετε για τις φυσικές σας ανάγκες. Καθένας να έχει μαζί με τον εξοπλισμό του ένα τσαπί και όταν πηγαίνει εκεί έξω, να σκάβει μ’ αυτό και μετά να σκεπάζει τα κόπρανά του. Ο Κύριος, ο Θεός σας, πηγαινοέρχεται μέσα στο στρατόπεδό σας, για να σας προστατεύει και να κάνει τους εχθρούς σας να παραδίνονται μπροστά σας. Γι’ αυτό πρέπει το στρατόπεδο σας να είναι τόπος καθαρός· για να μη δει ο Κύριος εκεί κάτι ακάθαρτο και σας εγκαταλείψει.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Θεός υπάρχει, σίγουρα όμως οι ανθρωπομορφισμοί και οι ανθρωποπάθειες που υπάρχουν στη Βίβλο τον αδικούν. Η εικόνα που συνθέτουν ταιριάζει με την εποχή εκείνη και τις επιστημονικές γνώσεις που υπήρχαν τότε. Σίγουρα όμως είναι κατά πολύ ανώτερη απ’ την εικόνα που δίνουν ή μάλλον έδιναν οι άλλοι λαοί της Μέσης Ανατολής, όπου επικρατούσε ο πολυθεϊσμός και ο έντονος θηριομορφισμός ή ο ζωομορφισμός, έννοιες που στο εννοιολογικό πλαίσιο της θρησκειολογίας σημαίνουν την απεικόνιση θεών ως ζώων ή την απόδοση ζωικών χαρακτηριστικών στο σύνολο των ιδιοτήτων τους. Όλα αυτά «βγάζουν νόημα» στα πλαίσια της εποχής εκείνης, όχι όμως στη δική μας εποχή.

Σε μορφή αρχείου pdf σας παραθέτω ένα βιβλίο με τίτλο “Documents from Old Testament Times”, στο οποίο μπορείτε να βρείτε κείμενα των λαών της περιοχής, στα Αγγλικά. Μπορείτε να το κατεβάσετε και να το κρατήσετε. Περιέχει αποσπάσματα κειμένων Εβραϊκών, Αιγυπτιακών, Ασσυριακών, Μωαβιτικών κ.ά., χρήσιμα για όσους θέλουν να το ψάξουν περισσότερο.

https://ia800209.us.archive.org/21/...

Υπάρχει μια ιστοσελίδα πάνω στο θέμα που εξετάζουμε, την οποία παρακολουθώ και βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα. Το όνομά της είναι BioLogos (http://biologos.org/). Είναι στην Αγγλική και ο στόχος τους είναι το κάλεσμα προς την εκκλησία και τον κόσμο να αντιληφθούν την αρμονία που υπάρχει ανάμεσα στην επιστήμη και τη Βιβλική πίστη (invites the church and the world to see the harmony between science and biblical faith as we present an evolutionary understanding of God’s creation). Δεν γνωρίζω πολλά πράγματα για το Θεολογικό τους πλαίσιο – ή μάλλον γνωρίζω πάνω κάτω -, αλλά αυτό δεν είναι το ζητούμενο στο προκείμενο. Υπάρχουν και επιστημονικά περιοδικά ακαδημαϊκού επιπέδου, όπως το Theology and Science (http://www.ctns.org/theology_science.html), αλλά δεν θέλω να σας πάω τόσο μακριά!!!

Οι ανθρωπομορφισμοί και οι ανθρωποπάθειες της Παλαιάς Διαθήκη δεν είναι απλά σχήματα λόγου, αλλά απεικονίζουν τις αντιλήψεις που είχαν για το Θεό την εποχή εκείνη οι λαοί της περιοχής. Δεν είναι δηλαδή πως θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν άλλη φρασεολογία πιο «υψηλή», αν και υπάρχουν κάποια εδάφια που το κάνουν αυτό – και πάλι βέβαια στα πλαίσια των γνώσεων της εποχής εκείνης. Λίγο πολύ έβλεπαν και αντιλαμβάνονταν το Θεό ή τους θεούς απλά σαν κάτι περισσότερο από υπεράνθρωπους και ήρωες. Αυτό ίσχυε και για τους αρχαίους Έλληνες, για τους λαούς γύρω απ’ την Παλαιστίνη, και σε μεγάλο βαθμό και για τους ίδιους τους Εβραίους.

Ακόμη και σήμερα μια πολύ μεγάλη μερίδα θρησκευόμενων συνανθρώπων μας αντιλαμβάνεται το Θεό με παρόμοιο τρόπο. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν πως έχουν ή μπορούν να έχουν το Θεό του χεριού τους. Τον έχουν «σήκω – κάτσε και κάτσε – σήκω». Πιστεύουν πως οι κουβέντες τους έχουν τη μαγική ικανότητα να τον κάνουν να κινητοποιείται και να ικανοποιεί τις επιθυμίες τους και τις υποδείξεις τους.

Για τους λαούς της εποχής που γράφτηκαν η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη οι ανθρωπομορφικές εκφράσεις ήταν πραγματικές και όχι συμβολικές, δεν τις θεωρούσαν δηλαδή σχήματα λόγου. Εννοείται βέβαια πως ο Θεός δεν είναι – ούτε ήταν - όπως τον παρουσιάζουν τα εδάφια που παρατέθηκαν. Εμείς οι σημερινοί το γνωρίζουμε αυτό πολύ καλά. Εμείς λοιπόν που γνωρίζουμε πώς λειτουργεί ο κόσμος και οι φυσικοί νόμοι θα πρέπει να παίρνουμε τέτοιες εκφράσεις σαν σχήματα λόγου που εκφράζουν θεολογικές αλήθειες, οι οποίες μας βοηθούν να συνθέσουμε μια σωστή, σύγχρονη και ολοκληρωμένη εικόνα για τον Θεό της Βίβλου. Δεν θα πρέπει όμως να κάνουμε το σφάλμα να πάρουμε μερικές απ’ αυτές σαν σχήματα λόγου και άλλες σαν κυριολεκτικές, ανάλογα με το τί μας βολεύει και τί ταιριάζει με τις απόψεις που έχουμε ήδη διαμορφώσει. Ούτε πολύ περισσότερο, κάτι πολύ συνηθισμένο με άτομα φανταμενταλιστικής νοοτροπίας, να καταφεύγουμε σε αυτοσχέδιες «εξηγήσεις» να αναδείξουμε δήθεν τo υποτιθέμενο πραγματικό νόημα των σχετικών εδαφίων – και τελικά να γινόμαστε περίγελως στους σοβαρούς μελετητές.

Όπως και να έχει το πράγμα, γεγονός είναι πως εικόνες του Θεού σαν τις παραπάνω λειτούργησαν παραπλανητικά μέσα στους αιώνες με αποτέλεσμα να επικρατήσει μια πολύ «ανθρώπινη» αντίληψη για τον Θεό – ενός Θεού δηλαδή ουσιαστικά κατ’ εικόνα και ομοίωση του ανθρώπου. Στους Θεολογικούς κύκλους κυκλοφορεί το εξής ωραίο που αποδίδεται στο Βολταίρο: «“In the beginning God created man in His own image, and man has been trying to repay the favor ever since.” (Στην αρχή ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα του, και από τότε ο άνθρωπος προσπαθεί να του ανταποδώσει τη χάρη [να πλάσει δηλαδή κι αυτός με τη σειρά του το Θεό κατ’ εικόνα του ανθρώπου]). Παρόμοιο είναι και το νόημα της εικόνας που βλέπουμε ακριβώς από κάτω:

Κατ’ Εικόνα και Ομοίωση

Τί σημαίνει η διδασκαλία της Γραφής πως ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού; Αναφέρεται άραγε σε σωματικές ομοιότητες ανάμεσα στο Θεό και τον άνθρωπο; ΟΧΙ βέβαια! Το κατ’ εικόνα και ομοίωση αναφέρεται στις ιδιότητες με τις οποίες ο Θεός προίκισε τον άνθρωπο, όπως αυτογνωσία, νους και σκέψη, αφηρημένη σκέψη, μεταφυσικές τάσεις και αναζητήσεις, ελευθερία, αίσθηση του καλού, του ωραίου, του δικαίου, κλπ. - ιδιότητες που τον κάνουν να ξεχωρίζει απ’ τα υπόλοιπα δημιουργήματα. Οι εικόνες και τα σύμβολα με τα οποία περιγράφεται στη Βίβλο ο Θεός δεν θα πρέπει να μας μπερδεύουν ως προς την πραγματικότητα της ουσίας του Θεού. Πρόκειται απλά και μόνο για εικόνες και σύμβολα χτισμένα πάνω στις κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής εκείνης. Mερικά παραδείγματα εικόνων - για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι:

Πατέρας: Είναι η πιο γνωστή και συνηθισμένη εικόνα του Θεού στη Γραφή, ριζωμένη στις πατριαρχικές αντιλήψεις της εποχής εκείνης. Στην ερώτηση, «Είναι αρσενικός ο Θεός;», δεν υπάρχει παρά μια απάντηση: ΟΧΙ! Η έννοια του φύλου δεν έχει σχέση με το αληθινό Θεό της Βίβλου.

Ο σύγχρονος Βιβλικός Φεμινισμός και η Φεμινιστική Ερμηνευτική βοήθησαν τους θεολόγους να προσέξουν και άλλες εικόνες του Θεού όπως αυτές που προσιδιάζουν με ιδιότητες Μητέρας-Γυναίκας: Το «θηλυκό» στοιχείο του Θεού το βλέπουμε στις παρακάτω αναφορές:

Στην προσωποποιημένη «Σοφία» του Θεού (Παροιμίες, ολόκληρο το κεφ. 8, Λουκάς 7:35) κάτι ανάλογο δηλαδή με το «Λόγο» του Θεού στο πρώτο κεφάλαιο του Ιωάννη.

"Ο Κύριος με δημιούργησε πριν απ’ τα έργα του όλα, το πρώτο από τα έργα του από πολύ παλιά. Δημιουργήθηκα πριν από τους αιώνες, αρχή αρχή,"

Στη «μητρική στοργή» του (Ησαΐας 66:13),

Στην εικόνα της αφέντισσας των σκλάβων (Ψαλμός 123:2),

Στην κλώσσα με τα κλωσσόπουλα: (Ματθαίος 23:37)

«Ιερουσαλήμ Ιερουσαλήμ, που σκοτώνεις τους προφήτες και λιθοβολείς αυτούς που σου στέλνει ο Θεός! Πόσες φορές θέλησα να συνάξω τα παιδιά σου όπως η κλώσα συνάζει τα κλωσόπουλα κάτω απ’ τις φτερούγες της, αλλά εσείς δεν το θελήσατε».

Άλλες εικόνες του Θεού είναι εκείνη του Βασιλιά, του Συζύγου (του Λαού Ισραήλ), του Πολεμιστή, και άλλες.

3. Ένας Θεός για το Σημερινό Κόσμο

Ζούμε σε μια εποχή που είναι αποτέλεσμα εντυπωσιακών εξελίξεων και αλλαγών σε όλους τους τομείς της ζωής. Τίποτε δεν έχει γλυτώσει το ξεσκόνισμα και την επανεξέταση. Ο Διαφωτισμός δεν παίρνει τίποτε δεδομένο, ακόμη και οι μεγάλες αυθεντίες περνούν από κόσκινα. Ο σημερινός άνθρωπος έχει ερωτήματα και ζητάει απαντήσεις που να περνούν τις σύγχρονες δοκιμασίες.

Το ίδιο συμβαίνει και στη Θρησκεία. Δεν γίνονται δεκτές οι απλοϊκές απαντήσεις. Οι αναζητήσεις γίνονται με προσφυγή στα πρωτότυπα κείμενα και πηγές. Οι επιστημονικές και οι γενικότερες απόψεις των ανθρώπων των περιόδων συγγραφής της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, η συνολική κοσμοθεωρία τους δηλαδή, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην «αποκωδικοποίηση» πραγμάτων που συναντούμε στη Βίβλο.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τη λέξη «ουρανός». Στην Ελληνική γλώσσα, αρχαία και σύγχρονη, η λέξη «ουρανός» αναφέρεται τόσο στον ατμοσφαιρικό αέρα και το διάστημα πέρα από αυτόν, όσο και στον ουρανό σαν κατοικία του Θεού. Το κείμενο και η συνάφεια μας βοηθάει να καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται σε κάθε περίπτωση. Όταν ο Ιησούς λέει στους ανθρώπους, «λέτε, σήμερα θα έχουμε κακοκαιρία γιατί ο ουρανός είναι κόκκινος και συννεφιασμένος» (Ματθαίος 16:3), καταλαβαίνουμε ότι μιλάει για την γήινη ατμόσφαιρα. Όταν ο Παύλος γράφει ότι «έχουμε στους ουρανούς κατοικία αιώνια» (Β Κορινθίους 5:1), αντιλαμβανόμαστε πως μιλάει για πνευματικά πράγματα και πνευματικό ουρανό.

Στο περιστατικό της ανάληψης του Ιησού, στο βιβλίο των Πράξεων 1:9-11, διαβάζουμε τα εξής:

«Μόλις τα είπε αυτά, κι ενώ εκείνοι τον κοίταζαν, ανυψώθηκε προς τον ουρανό, και μια νεφέλη τον έκρυψε από τα μάτια τους. Και καθώς κοίταζαν που ανέβαινε προς τον ουρανό …»

Προς τα πού «ανέβαινε»; Προφανώς σ’ αυτό που έβλεπαν οι μαθητές, τον υλικό ουρανό. Δεν αναφέρεται εδώ στον “ουρανό” με τη βιβλική-θεολογική έννοια, αλλά τον υλικό / διαστημικό / ατμοσφαιρικό ουρανό. Ήταν σε θέση να ξεχωρίσουν ανάμεσα στις δύο αυτές έννοιες οι μαθητές του Ιησού; Περνούσε καν απ’ το μυαλό τους η ανάγκη να κάνουν τέτοιες σκέψεις; Τι σήμαινε το «πάνω» και «κάτω» για τον Χριστιανό του πρώτου αιώνα και τί σημαίνει «πάνω» και «κάτω» για τον Χριστιανό του 21ου αιώνα που η κοσμοθεωρία του είναι διαφορετική; Δεν χρειάζονται όλα αυτά κάποια επεξεργασία; Αναμφίβολα ναι. Δεν μπορώ να επεκταθώ περισσότερο σ’ αυτό το άρθρο, αλλά επειδή τέτοια θέματα είναι πολύ σημαντικά, θα απασχολήσουν τα Θεολογήματα πολλές φορές στο μέλλον. Υπομονή λοιπόν!

Ερχόμαστε τώρα στο θέμα του Θεού. Πέρα απ’ τους ανθρωπομορφισμούς και τις ανθρωποπάθειες της Βίβλου που είδαμε πιο πάνω, που μας λένε περισσότερα πράγματα για τις κοινωνικές αντιλήψεις των ανθρώπων της εποχής εκείνης και λιγότερα για την ουσία και τη φύση του Θεού, υπάρχουν στη Βίβλο πολλά εδάφια που μας δίνουν τη δυνατότητα να συνθέσουμε μια πιο πλατιά αντίληψη για τη φύση του Θεού. Απ’ αυτά επιλέγουμε - δειγματοληπτικά - τρία:

Πράξεις 17:24-29 – Το θείον [πρωτότυπο κείμενο] η θεότητα [μετάφραση)

"ο θεός ο ποιήσας τον κόσμον και πάντα τα εν αυτώ, ούτος ουρανού και γης υπάρχων κύριος ουκ εν χειροποιήτοις ναοίς κατοικεί ουδέ υπό χειρών ανθρωπίνων θεραπεύεται προσδεόμενός τινος ... ζητεῖν τον θεόν εἰ ἄρα γε ψηλαφήσειαν αὐτόν και εύροιεν, καί γε οὐ μακράν από ενός εκάστου ημών υπάρχοντα. εν αυτώ γαρ ζώμεν και κινούμεθα και εσμέν, ως και τινες των καθʼ υμάς ποιητών ειρήκασιν· Του γαρ και γένος εσμέν. γένος ουν υπάρχοντες του θεού ουκ οφείλομεν νομίζειν χρυσώ ή αργύρῳ ή λίθῳ, χαράγματι τέχνης και ἐνθυμήσεως ἀνθρώπου, το θείον εἶναι ὅμοιον".

"Είναι ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο κι όλα όσα υπάρχουν σ’ αυτόν. Ως Κύριος του ουρανού και της γης, δεν κατοικεί σε χειροποίητους ναούς, ούτε υπηρετείται από χέρια ανθρώπινα σαν να ’χε ανάγκη από κάτι, αφού αυτός είναι που δίνει σε όλα ζωή και πνοή και τα πάντα... Θέλησε να ζητούν τον Κύριο και να προσπαθούν να τον βρουν ψηλαφώντας στο σκοτάδι, αν και δεν είναι μακριά από τον καθένα μας. Γιατί μέσα σ’ αυτόν ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε, όπως λένε και μερικοί απ’ τους δικούς σας ποιητές: "Δική του είμαστε γενιά”. Αφού, λοιπόν, είμαστε γενιά του Θεού, δε θα πρέπει να νομίζουμε ότι η θεότητα είναι κάτι όμοιο με χρυσάφι ή ασήμι ή πέτρα, δηλαδή με γλυπτό έργο της τέχνης ή της φαντασίας του ανθρώπου". (Η Αγία Γραφή με τα Δευτεροκανονικά (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) της Βιβλ. Εταιρείας)

Ιωάννης 4:24: Ο Θεός είναι Πνεύμα

"Πνεύμα ο θεός, και τους προσκυνούντας αυτόν εν πνεύματι και αληθείᾳ δει προσκυνείν”.

"Ο Θεός είναι πνεύμα. Κι αυτοί που τον λατρεύουν πρέπει να τον λατρεύουν με τη δύναμη του Πνεύματος, που φανερώνει την αλήθεια» ή "Ο Θεός είναι Πνεύμα και εκείνοι που τον λατρεύουν πρέπει να τον λατρεύουν πνευματικά και αληθινά".

Α Ιωάννου 1:5: Ο Θεός είναι Φως

“Και εστιν αύτη η αγγελία ην ακηκόαμεν απʼ αυτού και αναγγέλλομεν υμίν, ότι ο θεός φως εστίν και σκοτία εν αυτώ ουκ έστιν ουδεμία”.

"Αυτό είναι το μήνυμα που ακούσαμε από τον Ιησού Χριστό και σας το μεταφέρουμε: Ο Θεός είναι φως, και δεν υπάρχει σ’ αυτόν καθόλου σκοτάδι".

Η ιδέα, η έννοια, η ουσία του Θεού είναι πέρα και πάνω απ' τις λέξεις που χρησιμοποιούμε ή που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μιλώντας γι' αυτόν. Κάθε γλώσσα έχει τη δική της λέξη ή λέξεις ή φράσεις για το Θεό. Η Παλαιά Διαθήκη έχει πολλές τέτοιες φράσεις - π.χ. "Κύριος των Δυνάμεων". Στην Καινή Διαθήκη, στη δίκη του Ιησού, ο Αρχιερέας των Ιουδαίων τον ρωτάει: «Συ είσαι ο Χριστός, ο Υιός του Ευλογητού;» (Μάρκος 14:61). Να λοιπόν και άλλο ένα όνομα του Θεού – Ευλογητός!

Πώς θα μπορούσαμε να συλλάβουμε ή μάλλον να περιγράψουμε την ιδέα του Θεού μέσα στο σημερινό κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο - σεβόμενοι τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα, χωρίς ωστόσο να βγαίνουμε έξω απ’ τα βιβλικά πλαίσια; Ποιες εικόνες θα μπορούσαμε να επιστρατεύσουμε για να περιγράψουμε το Θεό με τρόπο που να έχει απήχηση στον άνθρωπο της τρίτης χιλιετίας; Επιγραμματικά θα αναφέρουμε μερικές απ’ τις προτάσεις που έχουν γίνει, για να "πάρει μπρος" το μυαλό μας. Δεν χωράνε μεγάλες αναλύσεις στο άρθρο αυτό που είναι εισαγωγικού χαρακτήρα. Τα θέματα αυτά θα μας απασχολήσουν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βάθος, κι άλλες φορές.

Ο Νους και η Ψυχή του Κόσμου – και ο κόσμος το Σώμα του.

Το Μυστήριο

Το Άλλο – Το Διαφορετικό

Το Υπέρτατο Ον

Η Ανώτερη Δύναμη - το ακούμε συχνά από συνανθρώπους μας που είναι πολλοί και συνεχώς αυξάνονται. “Εγώ πιστεύω απλά σε μια Ανώτερη Δύναμη”, λένε.

Η Δύναμη - όσοι είδαν τη σειρά ταινιών «Πόλεμος των Άστρων» θα το θυμούνται.

Η Παγκόσμια Συνείδηση - σε μεγάλο βαθμό το συναντάει κανείς στο Βουδισμό και τον Ινδουισμό. Βέβαια, στις θρησκείες αυτές ο Θεός είναι εντελώς απρόσωπος, είναι δηλαδή μια απρόσωπη παγκόσμια δύναμη, αν και στον Ινδουισμό τουλάχιστον υπάρχει παράλληλα και η πίστη σε "προσωπικό" Θεό.

«Εικόνες» του Θεού απ' το βιβλίο ΑΣΚΗΤΙΚΗ του Καζαντζάκη: Παρά το γεγονός ότι δεν τα πήγαινε καλά με την επίσημη Εκκλησία, ο Καζαντζάκης ασχολήθηκε με το θρησκευτικό γεγονός και έγραψε βιβλία θρησκευτικού προβληματισμού που αξίζει να διαβαστούν - εγώ αυτά τουλάχιστον τα διάβασα. Να οι δικές του "προτάσεις" για το πώς να "ονοματίσουμε", όπως λέει, το Θεό. Όπως βλέπετε, δεν του έλειπε η φαντασία και η οξυδέρκεια:

Είδαμε τον ανώτατο κύκλο των στροβιλιζόμενων δυνάμεων. Τον κύκλο αυτόν τον ονοματίσαμε Θεό. Μπορούσαμε να του δώσουμε ό,τι άλλο όνομα θέλαμε: Άβυσσο, Μυστήριο, Απόλυτο Σκοτάδι, Απόλυτο φως, Ύλη, Πνέμα, Τελευταία Ελπίδα, Τελευταία Απελπισία, Σιωπή (σελ. 65).

Απ' όλα αυτά του Καζαντζάκη εγώ ξεχωρίζω τα Άβυσσος, Μυστήριο, Απόλυτο Φως, Πνεύμα, Τελευταία Ελπίδα - και ίσως και το Σιωπή.

Το Συλλογικό Ασυνείδητο. Η ιδέα αυτή ξεκίνησε απ’ τον μεγάλο ψυχολόγο Γιούνγκ. Σύμφωνα μ’ αυτήν ο Θεός βρίσκεται με κάποιον τρόπο στο ασυνείδητο όλων ανθρώπων. Η ιδέα ταιριάζει με τον Πανενθεϊσμό, άποψη αρκετά διαδεδομένη σύμφωνα με την οποία ο Θεός βρίσκεται μέσα σε όλα τα κτίσματά του - σ' αντίθεση με τον Πανθεϊσμό που θέλει το κάθε κτίσμα, το σύνολο δηλαδή των κτισμάτων, να είναι κομμάτι του Θεού. Να τονίσουμε εδώ πως ο Πανθεϊσμός στερείται Βιβλικών βάσεων και κατά συνέπεια δεν γίνεται δεκτός στο Χριστιανισμό.

Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνούμε πως ο Θεός της Βίβλου δεν είναι απλά μια ασαφής και απρόσωπη «δύναμη», αλλά Πρόσωπο – Προσωπικότητα με αυτονομία, νου, σκέψη, θέληση, δύναμη. Πάντως, εικόνες σαν τις παραπάνω σίγουρα μας βοηθούν να δούμε το Θεό πιο σωστά και πιο πλατιά, έτσι που η σχέση μας μαζί του να βιώνεται πιο ουσιαστικά εν Χριστώ (Ιωάννης 17:3), γνωρίζοντας πως με ένα τέτοιο Θεό κανένας δεν μπορεί να παίξει κρυφτούλι, και τον οποίο κανένας, μα κανένας, δεν μπορεί να ξεγελάσει με επίπλαστη, ψεύτικη ευσέβεια.

"Μην έχετε ψευδαισθήσεις, ο Θεός δεν εμπαίζεται. Ό,τι σπέρνει ο άνθρωπος, αυτό θα θερίσει" (Γαλάτας 6:7).

"Ο λόγος του Θεού είναι ζωντανός και δραστικός, πιο κοφτερός κι από κάθε δίκοπο σπαθί· εισχωρεί βαθιά, ως εκεί που χωρίζει την ψυχή απ’ το πνεύμα, το κόκαλο απ’ το μεδούλι, και κρίνει τους διαλογισμούς και τις προθέσεις της καρδιάς. Δεν υπάρχει δημιούργημα στον κόσμο που να μπορεί να κρυφτεί απ’ το Θεό· όλα είναι γυμνά και φανερά μπροστά στα μάτια του· σ’ αυτόν θα δώσουμε λόγο" (Εβραίους 4:12-13).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Cowdell, Scott, A God for This World, Λονδίνο: Mowbray, 2000. (Ένας Θεός για Τούτο τον Κόσμο. Πρόκειται για ένα πολύ ωραίο βιβλίο, απ' το οποίο δανείστηκα κάποιες ιδέες για το τελευταίο μέρος του άρθρου).

"Anthropomorphism", Interpreter’s Dictionary of the Bible, Nashville: Abingdon, 1962.

Thomas, D. Winton (Editor), Documents from Old Testament Times, New York: Harper & Row, 1961.

Willis, John T., (editor), The World and Literature of the Old Testament, Austin: Sweet Publ. Company, 1979.

Καζαντζάκης, Νίκος, Ασκητική [Salvatore Dei] Αθήνα.

theologimata / θεολογήματα

Σάββατο 6 Νοεμβρίου 2021

Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΌΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΩΣ

Θεολογήματα / Theologimata

Σάββατο 30 Οκτωβρίου 2021

[ΠΡΟΣ τον] Σπάνια Εσφαλμένο, Ποτέ σε Αμφιβολία

Κυριακή 24 Οκτωβρίου 2021

Τί και Ποιός Είναι ο Θεός

Ετικέτες

Διαθρησκευτική Ειδησεογραφία

Ελληνικοί Σύνδεσμοι

Ετικέτες

Επιλεγμένοι Iστότοποι

Θεολογικά Ιστολόγια

Πληροφορίες